නිවැරදි ධර්මය සැමදා විද්‍යමාන නොවේ..... අධර්මයෙන් එය වැසීයමින් පවතී......
ඕපල්ගම චන්දරතන හිමි
පොල්ගොල්ල ශාස්ත‍්‍රාරවින්ද විද්‍යායතන පිරිවෙන් ආචාර්ය
ප‍්‍රාතිහාර්ය ද්වයක් එකවර එකවිට දැක්වීමට ශක්‍යතාවය උදාකරන ඥානය යමක ප‍්‍රාතිහාර්ය ඥානය ලෙස හැඳින්වේ. මෙය බුදුරජාණන් වහන්සේලාට පමණක් ලැබිය හැකි සුවිශේෂී ඥානයකි. අතිශය දුෂ්කර කාර්යයක් වන ප‍්‍රාතිහාර්ය පෑම රහතන් වහන්සේලාට අර්හත්වයේ අනුහසින් කළ නොහැකිය. එබැවින් රහතන් වහන්සේලා සහ පසේබුදුවරයන් වහන්සේලා යමක ප‍්‍රාතිහාර්ය පෑමට අසමත් හූ වෙති.
“ඉධ තථාගතො යමක පාථිහීරං කරෝති අසාධාරණං සාවකෙහි, උපරිම කායතෝ අග්ගික්ඛෙන්‍ධා පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො, උදකධාරා පවතතාති, හෙටඨිම කායතො අගගිකඛෙන්‍ධා පවත්තති, ...... පවත්තති....”
“මෙහි තථාගත තෙම ශ‍්‍රාවකයන් හා අසාධාරණ වූ යමක ප‍්‍රාතිහාර්ය ය කෙරෙයි. උඩුකයින් ගිනි කඳ පවත්වයි, යටි කයින් දිය දහර පවත්වයි, යටි කයින් ගිනි කඳ පවත්වයි, පසු පසින් දිය දහර පවත්වයි, පසු පසින් ගිනි කඳ පවත්වයි ....
බුද්ධ චරිතයේ කිහිප අවස්ථාවෙක දීම යමාමහා පෙළහර පෑ බුදුරජාණන් වහන්සේ සත්වයන් සුමගට යොමු කළ අයුරු දැකිය හැකිය. ශාක්‍යයන් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ වයස් බාල බව සලකා මහත් මානයෙන් හැසිරුණු අවස්ථාවෙහි දී තථාගත බුදුරජාණන් වහන්සේ යමා මහා පෙළහර හා වදාළ බව සඳහන් වේ. විද්‍යා චක‍්‍රවර්තීන් බුත්සරණෙහි බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් කරන ලද යමක මහා ප‍්‍රාතිහාරිය විස්තර කරනුයේ මෙපරිද්දෙනි.
“ශී‍්‍ර ශරීරයෙන් නාභියෙන් මත්තෙහි තුන්ලොව බබුලුවන්නා වූ මහා ගිනි කඳක් නැගෙන්නට වන. නැවත නාභියෙන් පාත ශී‍්‍ර ශරීරයෙන් ආකාශ ගංගා ප‍්‍රවාහයක් සේ මහා දිය කඳක් හෙන්නට වන. නැවත ගිනි කඳ නැගී ඌර්ධ්ව කායෙන් දිය කඳෙක් නැගෙන්නට වන...”
මහා වංශාගත තොරතුරුවලට අනුව බුද්ධත්වයෙන් නව වැනි මස ලක්දිවට වැඩම කළ බුදුරජාණන් වහන්සේ මහියංගණයේ දී යක්‍ෂයන් දමනය උදෙසා යමා මහ පෙළහර පෑ බවට තතු විස්තර සපයාගත හැකිය.
තේජෝ කසින සමාපත්තියට සමවැදී ශරීරයේ රෝමකූප අතරින් ගිනි කඳක් ද, ආපෝ කසින සමාපත්තියට සමවැදී ශරීරයේ රෝමකූප අතරින් මහා ජල කඳක් ද පිට කිරීමට මෙම ඥානයේ බලයෙන් හැකිවේ. ධ්‍යානලාභී වූ ඇතැම් පෘථග්ජනයන් විසින් ද ප‍්‍රාතිහාර්ය කරනු ලැබේ. එහෙත් ධ්‍යානලාභී වූ පමණින්ම ප‍්‍රාතිහාර්ය කළ නොහැකිය. ප‍්‍රාතිහාර්ය කිරීම සඳහා තුදුස් ආකාරයෙන් පුරුදුකොට ගත් රූපාවචර අරූපාවචර පඤ්චමධ්‍යාන චිත්තයේ බලය අවශ්‍ය බව යමක ප‍්‍රාතිහාර්ය ඥානය පිළිබඳ තම “සූවිසි ගුණය” ග‍්‍රන්ථයේ දී රේරුකානේ චන්දවිමල නා හිමියෝ මෙසේ සඳහන් කරති.
“එසේ දියුණු කළ පඤ්චමධ්‍යාන චිත්තය අභිඥාචිත්ත නම් වේ. යමක ප‍්‍රාතිහාර්ය ඥානය යැයි කියනුයේ ලොව්තුරා බුදුවරුන්ගේ අභභිඥාචිත්ත සම්ප‍්‍රයුක්ත ඥානයට ය. අභිඥාලාභියෙකුට මෙබඳු දෙයක් වේවායි නිකම්ම සිතීමේ මාත‍්‍රයෙන් යම්කිසි ප‍්‍රාතිහාර්යයක් නොකළ හැකි ය. ඒ ඒ ප‍්‍රාතිහාර්යයන් කිරීමට ද, වෙන වෙනම පුරුදු කළ යුතුය. යම්කිඪි ප‍්‍රාතිහාර්යයක් කිරීමට වුවමනා ඒ කරුණ සිදු කිරීමට නිසි කසිනයෙක් හී පඤ්ඤමධ්‍යානයට සමවැදිය යුතුය.”
මෙහිදී ගිනි කඳක් මැවීමට තේජෝ කසින පඤ්චමධ්‍යානයට සමවැදිය යුතුය. එසේම ජල කඳක් මැවීමට ආපෝකසිනය සමාපත්තියට සම වැදිය යුතුය. ඒ ඒ ප‍්‍රාතිහාර්ය පෑමේ දී අදාළ සමවතට සම වැදී ඉන්නැගීමට අධිෂ්ඨාන චිත්තයට බලය ගත යුතුය. ඉන් අනතුරුව සිතෙහි පවතින අධිෂ්ඨාන ශක්තියේ බලයෙන් රූපාවචර අභිඥාචිත්තය නැවත ඇති වී අධිෂ්ඨාන කළ ප‍්‍රතිහාර්ය ඇති වේ.
එකකට එකක් මාරුවෙන් මාරුවට සමාපත්ති වල, සම වැදීම, නැගිටීම, අධිෂ්ඨානය ඉතා වේගයෙන් සිදු කරන නිසා බලා සිටින්නෙකුට හැඟෙනුයේ ගිනි කඳක් සහ ජල කඳක් එකවිට පිට වන්නාසේ ය. එකකට එකක් අනතුරුව සමාපත්ති මාරුකිරීමේ ඉතා වේගය සතුවන්නේ බුදුරජාණන් වහන්සේ නමක් සතුව පමණි. ධ්‍යානයෙහි වශී භාවය මද අයට ඉක්මනින් ප‍්‍රාතිහාර්ය කළ නොහැකි ය. බුදුරජාණන් වහන්සේ සතුව සමාපත්ති විෂයෙහි අධික වශීභාවයක් පවතින බැවින් එක විටෙක සිඳුවන්නක් ලෙස විද්‍යාමාන වන සේ ප‍්‍රාතිහාර්යදවයම සිදු කළ හැකිය.
“ලොම කූපතො ලොම කූපතො අග්ගිඛකෙන්‍ධ¤ පවත්තති, ලෝමකුපතො ලෝමකුපතෝ උදකධාරා පවත්තති ජනනං වණ්ණානං නීලානං, පීතකානං, ලෝහිතකානං, ඕදාතානං මඤ්ජිට්ඨානං පභස්සරානං...”
තේජෝ හා ආපෝකසිනයන් හී අතිශය වශීභාවයෙන් දිය කඳෙන් හා ජල කඳෙක් පිට කරමින් සිදු කරන ප‍්‍රාතිහාර්ය අතර තථාගතයන් වහන්සේ මුළු සක්වලම මැඩගෙන දිවෙන සේ, නීල, පීත, ලෝහිතාදී ෂඩ් වර්ණයන් ගේ රැස් මාලාවන් උත්පාදනය සඳහා ඒ ඒ කසින වලට ද සම වදින බව පටිසම්භිදා මග්ගයෙහි සඳහන් වේ. බුත්සරණ කතුවරයා ඒ පිළිබඳව සඳහන් කරනුයේ පහත අයුරිනි.
“.... එකී එකී ජලස්කන්‍ධයට ආපෝකසින සමවත් සමවදිනා සේකෑ. සවනක් ඝන බුදු රැස් පිණිසැ වෙන වෙන නීල කසින, පීත කසිනා දී සමවත් සමවදනා සේකැ....”
මුළු ලොවම විශ්මයාවහ ලෙස සාධුකාර දෙමින් රැඳීහුන් කල තථාගතයන් වහන්සේ තවත් ප‍්‍රාතිහාරියක් දැක්වූ බව සඳහන් වේ. විද්‍යාචක‍්‍රවර්තීන් එය අපූරු උපමාවකින් විස්තර කරයි. එක ඇතෙකු සිටින තැනෙක තවත් ඇතෙකු නගාසිටුවන්නාසේ තවත් නිර්මිත බුදුරුවක් මවා පා දැක්වූ අයුරු පටිසම්භිදා මග්ගයෙහි මෙසේ සඳහන් වේ.
“භගවා චවකමති, නිමමිතො තිටඨති මා නිසීදති වා සෙය්‍යං වා කපෙපති...”
බුදුහු සක්මන් කෙරෙති. නිර්මිත බුදුහු සිටිති. හිඳිති. සයනය හෝ කෙරෙති...
මෙලෙස සමාපත්තීන් හී අතිශය වශීභාවයෙන් ප‍්‍රාතිහාර්ය පෑම හුදෙක් සත්ව සන්තාන බියෙන් අළලා ළාමක අරමුණු උදෙසා සිදු නොවන්නකි. සත්වයින් ගේ මෙලොව පරලොව සුගතිගාමීත්වය උදෙසා මහා කාරුණිකයන් වහන්සේ අවැසි තැන අවැසි පරිදි යමා මහා පෙළහර පා වදාළ බව පෙන්වාදිය හැකිය.
