නිවැරදි ධර්මය සැමදා විද්‍යමාන නොවේ..... අධර්මයෙන් එය වැසීයමින් පවතී......
හෑගොඩ විපස්සි හිමි
මෙයින් වසර දෙදහස් හයසිය සතරකට පමණ පෙර සිදුහත් බෝසතාණෝ භාරත වර්ෂයේ මධ්‍ය දේශයේ නේරඤ්ජරා නදිය අසබඩ ගයා ශීර්ෂයේ දී ලොව්තුරා බුද්ධත්වයට පත් වූ සේක. “මහණෙනි යම් කලෙක මට චතුරාර්ය සත්‍යය මෙසේ තිපරිවට්ට හා දොළොස් අයුරකින් ඇති ඥාන දර්ශනය තතු සේ අවබෝධ වීද මහණෙනි, එකල්හි මම දෙවියන් සහිත මරුන් සහිත බඹුන් සහිත ලෝකයේ මහණ බමුණන් හා දෙවි මිනිසුන් සහිත ප්‍රජාව අතරේ උතුම් වූ සම්‍යක් සම්බෝධිය අවබෝධ කළෙමියි ප්‍රතිඥා කරමි.” බුද්ධත්වය හෙවත් බුදුවීම යනුවෙන් අදහස් කරන්නේ කුමන තත්ත්වයක් දැයි මෙම සංයුක්ත නිකායේ අන්තර්ගත ධම්මචක්කපවත්තන සූත්‍ර දේශනාව අනුව පැහැදිලි වේ.
මේ අනුව දුක්ඛ, සමුදය, නිරෝධ, මාර්ග යන චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මයන් තිපරිවට්ට එනම් සත්‍ය ඥානය, කෘත්‍ය ඥානය, කෘත ඥානය වශයෙන් එක් එක් ආර්ය සත්‍යයන් දොළොස් ආකාරයෙන් යථාභූතව අවබෝධ කොට ගැනීම බුද්ධත්වය ලැබීම යනුවෙන් අදහස් කෙරේ. සංයුක්ත නිකායේ අභිසම්බුද්ධ සූත්‍රයෙහි ද “මහණෙනි මේ චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මයන් තත් වූ පරිදි විශේෂයෙන් අවබෝධ කළ හෙයින් තථාගතයන් වහන්සේ අර්හත් සම්‍යක් සම්බුද්ධ යයි කියනු ලැබේ” යි යනුවෙන් සඳහන්ය. මෙලෙස ඕනෑ තරම් නිදසුන් සූත්‍රනයින් ඉදිරිපත් කළ හැකිය. ඉහත සඳහන් චතුරාර්ය සත්‍ය තිපරිවට්ට ද්වදසාකාර වශයෙන් අවබෝධ කිරීම යනු කුමක්දැයි මෙහි දී විවරණය කිරීමට අවකාශ නොමැත.
පටිසම්භිදාවග්ගපකරණයේ ආනාපාන සති කථාවෙහි දී ‘බුද්ධ’ යන පදය විවරණය කරන්නේ මෙසේය. “බුද්ධෝති යො සෝ භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බේ අනනුස්සුතෙසු ධම්මේසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ක්‍ධි තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො බලෙසු ච වසිහාචං” යනුවෙනි. මෙම පාලිපාඨයේ සාමාන්‍ය අදහස පමණක් මෙහි සටහන් කරන්නේ සාමාන්‍ය පාඨකයාට අවබෝධ වීම පිණිසයි. එනම් “පෙර නො ඇසූ වීරූ චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මය කිසිදු ගුරුවරයෙකුගේ මග පෙන්වීමකින් තොරව, තම නුවණින් ම අවබෝධ කළ එම සිව්සස් දහම් සියලු ආකාරයෙන් දත්, බලධර්මයන්ගේ වශීභාවයට පත් තැනැත්තා බුද්ධ නම් වන බවයි” එමතුදු පමණක් නොව බුදුරජාණන් වහන්සේ යනු කවරෙකුදැයි තවදුරටත් එහි විවරණය කරන්නේ මෙසේය. එනම් ‘කෙනට්ටෙන බුද්ධො’ කවර අරුතින් බුද්ධ නම් වීද යත් චතුරාර්ය සත්‍ය අවබෝධ කළේ බුද්ධ නම්ය. ප්‍රජාවට අවබෝධ කරනුයේ බුද්ධ නම්ය. සර්වඥ බැවින් බුද්ධය, සියල්ල දක්නා හෙයින් බුද්ධ නම් වේ, වෙනත් කෙනෙකු විසින් අවබෝධ නොකරවිය යුතු නිසා බුද්ධ නම්ය, විවිධ ගුණ පහළ කරන නිසා බුද්ධ නම් වේ, සියලු කෙලෙස් නැති කළනිසා බුද්ධ නම් වේ, නිරුපක්ලේස සංඛ්‍යාවෙන් බුද්ධ නම්වේ, ඒකාන්තයෙන් රාගය දුරු කළ ඒකාන්තයෙන් ද්වේෂය දුරු කළ ඒකාන්තයෙන් මෝහය දුරු කළ හෙයින් බුද්ධ නම් වේ. එකලාව (හුදකලාව) අනුත්තර වූ සම්‍යක් බෝධිය අවබෝධ කළෝ බුද්ධ නම් වේ. අබුද්ධිය නෑසූ බැවින් බුද්ධි ප්‍රතිලාභ හෙයින් බුද්ධ නම් වේ.
පටිසම්භිදාමග්ගය මෙන්ම චුල්ලනිද්දෙස පාලියේ දක්නට ලැබෙන මෙම විස්තරයෙහි බුද්ධ යන නාමය තැබුවේ කවුරුන් විසින් දැයි තවදුරටත් විවරණ කරන්නේ මෙසේය. “බුද්ධ යන මෙම නාමය මැණියන්, පියාණන්, සහෝදරයෙකු සහෝදරියක, යහළුවන්, නෑයන්, ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයන්, දෙවියන් විසින් නොකරන ලදී. භාග්‍යවත් බුදුරජාණන්වහන්සේගේ යම් බුද්ධ යන නමක් වේ නම් අර්හත්ඵලය අන්තයෙහි උපන් නාමය බෝමැඩදී සර්වඥතාඥානය ලැබීමත් සමඟ අර්හත්ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීමෙන් උපන් ප්‍රඥප්තියකි.”අංගුත්තර නිකායේ චතුක්ක නිපාතයේ හෝ ද්‍රෝණ ලොක සූත්‍රයෙන් ද තමන්ට ‘බුද්ධ’ යන නාමයෙන් අමතන ලෙස (බුද්ධොති මං බ්‍රාහ්මණ ධාරෙහි) ද්‍රෝණ බමුණාට බුදුරජාණන් වහන්සේ වදාළහ.බුධ ධාතුවට ත පත්‍ර්‍යය වී සෑදුන අතීත කෘදන්ත නාමයක් වන බුද්ධ ශබ්දය බුදුරජාණන් වහන්සේ ලොව පහළ වීමට පෙර (ප්‍රාග් බෞද්ධ යුගයේ) සිට පවතින වචනයක් ලෙස පෙරපර දෙදිග බොහෝ විද්වත්හු විවරණය කරත්. සෘග්වේද සංහිතාවේ පස්වන මණ්ඩලයේ බෝධීන් යන වචනය, බෝසතුන්ට නම් තබන අවස්ථාවේ අංග ලක්ෂණ ශාස්ත්‍රකරුවන්ගේ අදහස්, භගවත් ගීතාවේ අන්තර්ගත කරුණු ආදී අවස්ථා ඒ සඳහා ප්‍රමාණ කරති. එහෙත් තථාගතයන් වහන්සේම තමන් වහන්සේ ලොවට හඳුන්වාදීම සඳහා බුද්ධ යන වචනය ව්‍යවහාර කොට ඇති හෙයින් ඉහත අදහස් සනාථ කිරීමට වඩා අනාථ කිරීමට ථෙරවාද ත්‍රිපිටකයෙන් කරුණු ඉදිරිපත් කළ හැකිය.
තථාගතයන් වහන්සේ බුද්ධත්වය අවබෝධ කොටගත් ආකාරය පිළිබඳ විස්තරයක් මජ්ක්‍ධිම නිකායේ මහාසච්චක සූත්‍රයෙහි ඇතුළත් වෙයි. එනම් අග්ගිවෙස්සන, මම ඕලාරික ආහාර ගැනීමෙන් කායබල ලබාගෙන කාමයන්ගෙන් වෙන්වම අකුශල ධර්මයන්ගෙන් වෙන්වම විතර්ක සහිත විචාර සහිත විවේකයෙන් උපන් ප්‍රීති සැප ඇති ප්‍රථම ධ්‍යානය ලබා වාසය කළෙමි. අග්ගිවෙස්සන උපන්නා වූ මෙබඳුවූද සැප වේදනාව මාගේ කුසල සිත විනාශ නොකරයි... මෙලෙස දෙවන, තුනවන, සතරවන ධ්‍යාන උපදවා වැඩ සිටින සේක. ඒ අවස්ථාවෙහි දී “ඒ මම මෙසේ සිත සමාධියෙන් එකඟ වූ කල්හි පිරිසුදු වූ කල්හි දීප්තිමත් වූ කල්හි, රාගාදී කෙලෙස් රහිත වූ කල්හි, පහවූ අඳුර ඇති වූ කල්හි, මෘදුවූ කල්හි, කටයුත්තට සුදුසු වූ කල්හි, සිත ස්ථිර වූ කල්හි, පෙරජාති දැනීමේ (පුබ්බේනිවාසානුස්සති) ඥානය පිණිස සිත් යොමු කළෙමි. මම විවිධ වූ පෙර විසීම් සිහි කරමි... අග්ගිවෙස්සන මා විසින් රාත්‍රියේ පළමුවන යාමයෙහි මේ පළමුවන විද්‍යාව ලබන ලදී. අවිද්‍යාව නසන ලදී. විද්‍යාව උපන්නේය ආලෝකය උපන්නේය. රාත්‍රියෙහි මැදයාමයෙහි දී චුතූපපාත (සත්ත්වයා චුතවීම් මැරෙන ඉපදීම්) ඥානය ලබන ලදී. අවිද්‍යාව නසන ලදී. දෙවන විද්‍යාව ලබන ලදී. අග්ගිවෙස්සන ඒ මම සිත සමාධියෙන් එකඟ වූ කල්හි, පිරිසුදු වූ කල්හි... ආසවක්ඛය ඥානය සඳහා සිත යොමු කළෙමි.ඒ මම මේ දුකයයි තතුසේ දැන ගතිමි. මේ දුක ඉපදීමට හේතුවයි තතුසේ දැන ගතිමි. මේ දුක නැති කිරීමයි තතුසේ දැන ගතිමි. මේ දුක නැතිකිරීමේ මගයි තතුසේ දැනගතිමි. මේ ආසවයයි තතුසේ දැන ගතිමි. මේ ආසව සමුදයයි තතුසේ දැනගතිමි. මේ ආසව නිරෝධයයි තතුසේ දැනගතිමි. මේ ආසව නිරෝධගාමිනි පටිපදාවයි තතුසේ දැන ගතිමි. (ආසව යනු කෙලෙස්ය. ඒවා නැති කිරීමෙන් ලබන ඥානය ආසවක්ඛය ඥානය හෙවත් ආශ්‍රවක්ෂයකර ඥානයයි)
“අග්ගිවෙස්සන : මෙසේ දන්නා වූ මෙසේ දක්නා වූ මාගේ සිත කාමාසවයන්ගෙන් මිදුණේය. භාවාසවයන්ගෙන් මිදුනේය. අවිජ්ජාසවයන්ගෙන් මිදුණේය. මිදුණු කල්හි මිදුණේය කියා ඥානය පහළ විය. ඉපදීම (ජාතිය) නැති කරන ලදී. බඹසර වැස නිමවන ලදී. කළ යුතුතාක් කරන ලදී. මේ භවය මිස වෙනත් භවයක් නොමැතයි මැනවින් දැන ගතිමි. මෙසේ රාත්‍රී පශ්චිම යාමේදී මට තුන්වන විද්‍යාව ලැබිණි. අවිද්‍යාව නසන ලදී. විද්‍යාව උපනි. අන්ධකාරය නසන ලදී. ආලෝකය උපන්නේය.”
මහාසච්චක සූත්‍රය මෙන්ම ත්‍රිපිටකයේ තවත් විවිධ තැන්වල සඳහන් වන පරිදි ත්‍රිවිද්‍යාව වශයෙන් හැඳින්වෙන මෙම පුබ්බේනිවාසානුස්සති ඥානය, චුතූප්‍යපාත ඥානය හා ආසවක්ඛය ඥානය ලැබීමත් සමඟ බුද්ධත්වයට පත් වූ බව ප්‍රකට වන කරුණකි. එම නිසා සියලු ආස්‍රව ක්ෂය වීමත් සමඟ අප මහ බෝසතාණෝ ලොව්තුරා බුද්ධත්වයට පත් වූ සේක.
බුදුරජාණන් වහන්සේ දෙවියෙකුට හෝ මනුෂ්‍යයෙකුට හෝ වෙනත් කවරෙකුට හෝ සම කළ නොහැක්කේ කාමාදී සකලවිධ ක්ලේශ ධර්මයන් ප්‍රහීණ කළ බැවිනි. එම නිසා අසම නම් ගුණයෙන් යුක්ත වේ. ඥානලෝක සූත්‍රයෙහි පමණක් නොව තවත් විවිධ දේශනාවන්හි අන්තර්ගත වන පරිදි උපුලක් (උප්පලං) හෝ සුදුනෙළුමක් (පුන්ඩරීකං) හෝ පියුමක් (පදුමං) හෝ දියෙහි හට ගෙන දියෙහි වැඩී, දියෙන් පැන නැගී, දියෙහි නොගෑවී තිබෙන්නාක් සේ බුදුරජාණන් වහන්සේ මේ ලෝකයේ මිනිසුන් අතර ඉපිද මිනිසුන් අතර වැඩී ලෝකයාගෙන් මිනිසුන්ගෙන් ඉස්මතු වී ලෝකයා සමඟ නොගැටී, නොගෑවී, නොබැඳී සිටින සේක. එනිසා උත්තරමනුස්ස නමින්ද හඳුන්වා ඇත.සංයුක්ත නිකායේ ඛන්ධක සංයුක්තයට අයත් සම්බුද්ධ සූත්‍රය අනුව තථාගතයන් වහන්සේ හා රහතන් වහන්සේ අතර වෙනස පැහැදිලි වේ. එනම්,මහණෙනි තථාගතයන් වහන්සේ රූප - වේදනා - සඤ්ඤා, සංඛාරා විඤ්ඤාණ යන පඤ්චස්කන්ධයෙහි කලකිරීමෙන්, නොඇලීමෙන්, නිරෝධයෙන්, අනුපාදානයෙන් විමුක්ත වූ බැවින් සම්මාසම්බුද්ධයයි කියනු ලැබේ. පඤ්චස්කන්ධයෙහි කලකිරීමෙන් නිරෝධයෙන්, අනුපාදානයෙන්, විමුක්ත වූ භික්ෂුනමක් පඤ්ඤාවිමුක්තයයි කියනු ලැබේ. මෙහිලා සම්මාසම්බුදුරජාණන් වහන්සේගේත් පඤ්ඤාවිමුක්ත රහතන් වහන්සේලාගේත් විශේෂය වෙනස කුමක්ද? භික්ෂූන් වහන්සේ අයැද සිටියහ. තථාගතයන් වහන්සේ “මහණෙනි, සම්මාසම්බුදුරජාණන් වහන්සේ නූපන් මඟ උපදවති. නොහටගත් මඟ හටගන්වති. නොදෙසූ මඟ දේශනා කරති. මඟ දනිති. මඟ අවබෝධ කළහ. මඟ නිපුණයහ. ශ්‍රාවකයෝ මඟ අනුගමනය කරති. පසුව මාර්ගයෙහි යෙදී වාසය කරති. සම්මාසම්බුදුරජාණන් වහන්සේගේත් පඤ්ඤාවිමුක්ත රහතන් වහන්සේගේත් අතර වෙනස වදාළ සේක.තථාගතයන් වහන්සේ අවබෝධ කළ ධර්මය ප්‍රමාණ කළ නොහැකිය. එහෙත් උන්වහන්සේ පන්සාලිස් වසක් (අවුරුදු 45) වැඩ වෙසෙමින් දෙව්මිනිසුන්ට වදාළ ධර්මය ස්වල්පයකි. සංයුක්ත නිකායේ සිංසපා සූත්‍රය අනුව ඒ බව මනාව වැටහේ. එහෙත් දේශනා කළ ධර්මය නිර්වාණාවබෝධය පිණිස ප්‍රමාණවත් වේ.
